ऋग्वेद होमविधिः
आश्वलायनीयः अग्निमुख प्रयोगः
अग्निमुखप्रयोगविषये - आश्वलायन गृह्यसूत्रवाक्यानि।। (तृतीयः खण्डः)
1. त्रयः पाकयज्ञाः २
2. हुता अग्नौ हूयमाना अनग्नौ प्रहुता ब्राह्मणभोजने ब्रह्मणिहुताः ३ ....
1. अथ खलु यत्र क्व च होष्यन्त्स्यात्, इषुमात्रावरं सर्वतः स्थण्डिलमुपलिप्योल्लिख्य षड्लेखाः, उदगायतां, पश्चात्प्रागायते, नानान्तयोस्तिस्रो मध्ये, तदभ्युक्ष्याग्निं प्रतिष्ठाप्य, अन्वाधाय परिसमूह्य परिस्तीर्य पुरस्ताद्दक्षिणतः पश्चादुत्तरत इत्युदक्संस्थन्तूष्णीं पर्युक्षणम् १
2. पवित्राभ्यामाज्यस्योत्पवनम् २
3. अप्रच्छिन्नाग्रावनन्तर्गर्भौ प्रादेशमात्रौ कुशौ नानान्तयोर्गृहीत्वा अङ्गुष्ठोपकनिष्ठिकाभ्यामुत्तानाभ्यां पाणिभ्यां सवितुष्ट्वा प्रसव उत्पुनाम्यच्छिद्रेण पवित्रेण वसोः सूर्यस्य रश्मिभिरिति प्रागुत्पुनाति सकृन्मन्त्रेण द्विस्तूष्णीम् ३
4. कृताकृतमाज्यहोमेषु परिस्तरणम् ४
5. तथाज्यभागौ पाकयज्ञेषु ५
6. ब्रह्मा च धन्वन्तरियज्ञशूलगववर्जम् ६
7. अमुष्मै स्वाहेति जुहुयात् ७
8. अग्निरिन्द्रः प्रजापतिर्विश्वेदेवा ब्रह्मेत्यनादेशे ८
9. एकबर्हिराद्याज्यस्विष्टकृतः स्युस्तुल्यकालाः ९
10. तदेषाभियज्ञगाथा गीयते।
पाकयज्ञान्समासाद्यैकाज्यानेकबर्हिषः। एकस्विष्टकृतः कुर्यान्नानापि सति दैवते १०।।
अथ अग्निमुख प्रयोगः
पवित्रवन्त इत्यनयोः ब्रह्माबृहस्पतिर्जगती। पवित्रधारणे विनियोगः।
पवित्रवन्त परि वाच. मासते- पि.तैषां प्रत्नो अभि रक्षति व्रतम्। मह. स्समुद्रँ वरुण. स्तिरो दधे- धीराˆ इ.च्छेकु. र्धरुणे.ष्वारभम्।।
सहस्रधारेव ते समस्वर.-न्दिवो नाके मधुजिह्वाˆ असश्चतः। अस्य स्पशो न नि मिषन्ति भूर्णय- पदेपदे पाशिन. स्सन्ति सेतवः।।
आभ्यां पवित्रे धृत्वा, देशकालौ सङ्कीर्त्य।
• ... श्रीपरमेश्वर प्रीत्यर्थं ... कर्म करिष्ये।
• तदङ्गहोमं कर्तुं उपलेपनाद्यग्निप्रतिष्ठापनं करिष्ये।।
•शुद्धदेशे किञ्चिदुच्छ्रयीकृतां समीकृतां चतुर्दिक्षु इषुप्रमाणां तदधिकप्रमाणां वा भूमिं गोमयेन प्रदक्षिणमुपल्प्य, मङ्गलार्थं रङ्गवल्ल्यादिभिरलङ्कृत्य,
तन्मध्यदेशापेक्षया पश्चिमभागे यज्ञियशकलमूलेन उदगायतां प्रादेशमात्रामेकां रेखामालिख्य, तस्याः दक्षिणोत्तरयोरन्तरयोः प्रागायते प्रादेशमात्रे द्वे रेखे लिखित्वा।
तयोर्मध्ये दक्षिणत आरभ्य, परस्परमसंसृष्टाः प्रागायताः प्रादेशमात्रास्तिस्रो रेखा लिखित्वा।
3 6 5 4 2
1
स्थण्डिलमद्भिरभ्युक्ष्य, शकलमाग्नेय्यां निरस्य, पाणिं प्रक्षाल्य, वाग्यमनं कुर्यात्।
(तत उक्तप्रकारेण कर्मविशेषमवगम्य अग्निविशेषः प्रतिष्ठापनीयः)।
अस्मिन् कर्मणि (प्रायश्चित्तकर्मणि- विटप/ पौष्टिक कर्मणि - बलवर्धन/ संस्कारकर्मणि) नामाग्निप्रतिष्ठापनं करिष्ये।
सौवर्ण-राजत-ताम्र-धात्वादिलेपित नवशरावाद्यन्यतमपात्रे श्रोत्रियागार-स्वगृहान्यतरस्थं प्रदीप्तबहुलाङ्गारमयं हविर्भुजं प्रक्षिप्य, तथाविधपात्रान्तरेणापिधायानीतम्।
समस्तव्याहृतेः प्रजापतिः-प्रजापतिर्-बृहती।
ओं भूर्भुवस्स्वः।
अनेनात्माभिमुखं पाणिभ्यां षट्सु रेखासु प्रतिष्ठाप्य, अग्न्यानयनपात्रयोरक्षतोदकं निषिच्य, पात्रद्वयमेकीकृत्य, समन्त्रमावाहयेत्। तत्र मन्त्रौ।
• एह्यग्न इत्यस्य गौतमोग्निस्त्रिष्टुप्। जुष्टो दमूना इत्यस्य वसुश्रुतोग्निस्त्रिष्टुप्। अग्न्यावहने विनियोगः।
ए.ह्यग्न इह होता नि¤षीदा-दब्ध. स्सु पुरˆएता भवा नः। अवता.न्त्वा रोदसी~ विश्वमिन्वे~- यजा महे सौमनसाय देवान्।।
जुष्टो दमूनाˆ अतिथि. र्दुरोण- इम.न्नो यज्ञ.मुप याहि विद्वान्। विश्वाˆ अग्ने अभियुजो विहत्या- शत्रूयता. मा भरा भोजनानि।।
अग्ने अच्छावदेतस्य, अग्निस्तापसोग्निरनुष्टुप्, अग्नेस्स्वाभिमुखीकरणे विनियोगः।
अग्ने अच्छा व.देह न- प्रत्य.ङ्न. स्सुमनाˆ भव। प्र नो यच्छ विश.स्पते- धनदाˆ असि न.स्त्वम्।।
अग्निं प्रज्वलितं वन्दे जातवेदं हुताशनम्। सुवर्णवर्णमनलं समिद्धं विश्वोतमुखम्।।
अग्नौ प्रोक्षितेन्धनानि निक्षिप्य।
इन्धानो अग्निमित्यस्य गृत्समदो ब्रह्मणस्पतिर्जगती, इन्धनप्रक्षेपणे विनियोगः।।
• इन्धानो अग्निँ वनव.द्वनुष्यत- कृतब्रह्मा शूशुव.द्रातहव्यˆ इत्। जातेन जात.मति सˆ प्र सर्सृते- यँयँ युज.ङ्कृणुते ब्रह्मण.स्पतिः।।
इति वेणुधमन्यादिना प्रबोध्य, प्रज्वलिताग्निमेवं ध्यायेत्।
चत्वारि शृङ्गा वामदेवो जातवेदा अग्निस्त्रिष्टुप्, अग्निमूर्तिध्याने विनियोगः।
• चत्वारि शृङ्गा त्रयो अस्य पादा- द्वे~ शीर्षे~ सप्त हस्तासो अस्य। त्रिधा बद्धो वृषभो रोरवीति- महो देवो मर्त्या आ विवेश।।
हे अग्ने प्राङ्मुखो देव प्रत्यङ्मुखस्सन् मम अभिमुखो भव, सुमुखो भव, सुप्रसन्नो भव, यथोक्तजिह्वया हविर्गृहाण।
एष हि देव प्रदिशोनु सर्वा पूर्वो हि जातस्स उ गर्भे अन्तः। स विजायमानस्स जनिष्यमाण प्रत्यङ्मुखास्तिष्ठति विश्वतोमुखः।।
स्मृतिश्च
• ॐ सप्तहस्त श्चतुशृङ्ग स्सप्त जिह्वो द्विशीर्षकः। त्रिपात्प्रसन्न वदन स्सखासीन श्शुचिस्मितः।।
• ॐ स्वाहान्तु दक्षिणे पार्श्वे देवीँ वामे स्वधान्तथा। बिभ्र द्दक्षिण हस्तैस्तु शक्ति मन्नं स्रुचं स्रुवम्।।
• ॐ तोमरँ व्यजनँ वामै र्घृत पात्रन्तु धारयन्न्। मेषारूढं जटाबद्धं गौरवर्णं महौजसम्।।
• ॐ धूमध्वजं लोहिताक्षं सप्तार्चि स्सर्वकामदम्। आत्माभिमुख मासीन मेवं ध्याये द्धुताशनम्।।
इत्येवं ध्यात्वा -अन्वाधानं कुर्यात्।।
अन्वाधानम्
पुनर्देशकालकथनपूर्वकम्
.... श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थम्, अस्मिन् प्रकृते कर्मणि देवतापरिग्रहार्थम् अन्वाधानं करिष्ये।
समिद्द्वयं पाणिनादाय,
अस्मिन्नन्महितेग्नौ प्रजापतिं प्रजापतिञ्चाघारावाज्येन
अग्नीषोमौ चक्षुषी आज्येन
अमुक प्रधान देवताः
------
1. शेषेण स्विष्टकृतम्, इध्मसन्नहनेन रुद्रम्, अयसमग्निं- देवान् - विष्णुं - अग्निं- वायुं- सूर्यं - प्रजापतिञ्चाज्येन
2. ज्ञाताज्ञातकृतदोषनिर्हरणार्थम् अग्निं द्विवारमाज्येन
3. न्यूनातिरिक्त प्रायश्चित्तार्थम् अग्निं सकृदाज्येन
4. विपर्यासप्रायश्चित्तार्थं मरुतश्चाज्येन
5. पूर्णाहुत्यर्थम् अपः समुद्रादूर्मिरिति सूक्तेन
6. अवशिष्टहोमे अग्निं त्रिवारमाज्येन
7. विश्वान् देवान् संस्रावेण
--- अत्र अङ्गदेवताः प्रधानदेवताः प्रायश्चित्तदेवतास्सर्वास्सन्निहितास्सन्तु। एवं साङ्गेन कर्मणा सद्यो यक्ष्ये।
• भूर्भुवस्स्व1(अ)स्स्वाहा। प्रजापतय इदं न मम।
परिस्तरणादि पात्रासादनान्तम्
अग्नेस्सकाशादष्टाङ्गुलपरिमिते देशे समन्तात् सोदकेन पाणिना त्रिः परिमृज्य
पूर्वमुपरिनिहितान् दीर्घान् षोडश दर्भानादाय, प्राच्यामुदगग्रैः, दक्षिणस्यां प्रागग्रैः, प्रतीच्यामुदगग्रैः, उत्तरस्यां प्रागग्रैः - प्रादेशमात्रैर्बाहुमात्रैर्वा अग्नि परिस्तृणीयात्।
पूर्वपश्चिमपरिस्तरणमूलयोरुपरि दक्षिणपरिस्तरणम्, उदक्परिस्तरण.मुदगग्रयोरधस्तात् - एवं परिस्तीर्य, ब्रह्मासनार्थमग्नेर्दक्षिणतः अष्टाविंशतिदर्भान्, पात्रासादनार्थमग्नेरुत्तरतः कांश्चिद्दर्भान् प्रागग्रानास्तीर्य, अग्नेरपराजितां दिशमारभ्य त्रिरम्भसा परिषिच्य, पात्रासादनं कुर्यात्, तत्रायं क्रमः।।
1. चरुस्थालीप्रौक्षण्यौ, दर्वीस्रुवौ, चमसमाज्यपात्रे, इध्माबर्हिषी चेति - सिद्धान्नहोमे
2. प्रौक्षणीस्रुवौ, चमसमाज्यपात्रे, इध्माबर्हिषी चेति - केवलाज्यहोमे (स्रुवशब्देन स्रुक्स्रुवौ गृह्येते)
3. उलूखलमुसले, कृष्णाजिनशूर्पे, चरुस्थालीप्रौक्षण्यौ, दर्वीस्रुवौ, चमसमाज्यपात्रे, इध्माबर्हिषी चेति - चरुकरणे
प्रोक्षणीमुत्तानीं कृत्वा, स्थौल्येन च समे प्रादेशमात्रे पवित्रे कृत्वा, तत्पात्रोपरि निधाय, शुद्धाभिरद्भिः पूरयित्वा, अङ्गुष्ठानामिकाभ्यां ते पवित्रे उदगग्रे असंसृष्टे गृहीत्वा, प्राचीस्त्रिरुत्पूय, ते पवित्रे गृहीत्वा, तत्पात्रोपर्यन्ये निधाय,
पात्राणि पवित्राभ्यां संस्पृश्य, इध्मं बर्हिश्च विस्रस्य, उत्तानेन हस्तेन सर्वाणि पात्राणि पवित्राभ्यां त्रिः प्रोक्ष्य
प्रणीतापात्रमग्नेः प्रत्यङ्निधाय, तत्पवित्रे तत्र निधाय, उत्पूताभिरद्भिः पूरयित्वा, गन्धपुष्पाक्षतान्निधाय
तत्र स्थितं यथोक्तलक्षणं ब्राह्मणम् - अस्मिन् प्रकृते कर्मणि .... ब्रह्माणं त्वां वृणे।
(प्रतिवचनम्- ) वृतोस्मि, यथाज्ञानतः करिष्यामि - इत्युक्त्वा।
आचम्य, अग्रेणाग्निं सव्यपादपुरस्सरं परीत्य, तत्र आसनार्थस्थितेष्वेकं दर्भम् अङ्गुष्ठानामिकाभ्यां गृहीत्वा
• निरस्तः परावसुः। (इति नैरृत्यां निरस्य, अपस्सृष्ट्वा)
• इदमहमर्वाग्वसोस्सदने सीदामि। (इति वामोरूपरि दक्षिणपादं संस्थाप्योपविश्य)
• बृहस्पतिर्बह्मा- बह्मसदन आसिष्यते - बृहस्पते यज्ञं गोपाय - स यज्ञं पाहि - स यज्ञपतिं पाहि - स मां पाहि।। (इति जपित्वा, सर्वदा यज्ञामना एव वर्तेत)
अथ कर्ता - ब्रह्मन्नपः प्रणेष्यामि।
ब्रह्मा - (उपांशु) ओं भूर्भुवस्स्वः। बृहस्पतिप्रसूतः।
(उच्चैः) ओं प्रणय।
इत्युक्तः, नासिकान्तं तत्पात्रमुद्धृत्य, पूर्वस्थाने दर्भेष्वासाद्य, दर्भैः प्रच्छाद्य।
ते पवित्रे चरुपात्रे निधाय।
• चरुं गायत्र्या प्रोक्ष्य
ततस्ते पवित्रे आज्यपात्रे निधाय, आज्यपात्रं स्वपुरतस्संस्थाप्य, आज्यमासिच्य, अग्नेरुत्तरतस्स्थितानङ्गारान् भस्मना सह, अग्नेः पश्चात्परिस्तरणाद्बहिर्निरूह्य, तेष्वाज्यपात्रं संस्थाप्य, ज्वलता दर्भोल्मुकमवज्वल्य, अङ्गुष्ठपर्वमात्रप्रक्षालितदर्भाग्रद्वयमाज्ये प्रत्यस्य, पुनस्तेनैव दर्भोल्मुकेन सिद्धचरुणा सह त्रिः पर्यग्नि कृत्वा,
आज्यपात्रं भुवि कर्षन्निव उदगुद्वास्य, अङ्गारान् प्रत्यूह्य, तत्र स्थितमेवाज्यम् -
सवितुष्ठ्वेति हिरण्यस्तूपस्सविता पुरउष्णिक् - आज्यस्योत्पवने विनियोगः।
• सवितुष्ट्वा प्रसव उत्पुनाम्यच्छिद्रेण पवित्रेण वसोस्सूर्यस्य रश्मिभिः।
इति सकृन्मन्त्रेण एकश्रुत्योच्चारितेन, द्विस्तूष्णीम् आज्यमुत्पूय, ते पवित्रे अद्भिः प्रोक्ष्य, अग्नौ प्रहरति।
अग्नेः पश्चात् परिस्तरणाद्बहिः आत्मनोग्रे भुवं संप्रोक्ष्य, तत्र बर्हिस्सन्नहनीं उदगग्रां वितत्य, प्रागग्रमुदगग्रमविरलमास्तीर्य, आज्यस्थालीं तत्र निधाय, स्रुवादिसम्मार्जनं कुर्यात्। तत्र क्रमः-
दक्षिणेन हस्तेन स्रुक्स्रुवौ गृहीत्वा, सव्येनाष्ट दर्भानादाय, सहैवाग्नौ प्रताप्य, स्रुचं निधाय।
स्रुवस्य बिलं प्रागादि प्रागपवर्गं त्रिस्संमृज्य
ततो दर्भाग्रैरभ्यात्मं बिलपृष्ठादाराभ्य, यावदुपरिष्टाद्बिलं तावत् त्रिस्संमृज्य
ततो दर्भाणां मूलैः दण्डस्याधस्तादुपरिष्टात् त्रिसंमृज्य, प्रोक्ष्य- प्रताप्य- आज्यस्थाल्या उत्तरतः स्रुचास्पृष्टं निधाय,
तैरेव दर्भैर्जुहूञ्च एवमेव त्रिस्संमृज्य, तान्दर्भानद्भिः प्रोक्ष्य, अग्नावनुप्रहरति।।
अग्नेरलङ्कारः
विश्वानि न इति मन्त्रत्रयस्य वसुश्रुतोग्निस्त्रिष्टुप् - अग्न्यर्चने विनियोगः।
1. विश्वानि नो दुर्गहा जातवेदः। (प्राच्याम्)
2. सिन्धुन्न नावा दुरिताति पर्षि। (आग्नेय्याम्)
3. अग्ने अत्रिवन्नमसा गृणानः। (दक्षिणस्याम्)
4. अस्माकं बोध्यविता तनूनाम्। (नैरृत्याम्)
5. यस्त्वा हृदा कीरिणा मन्यमानः। (प्रतीच्याम्)
6. अमर्त्यं मर्त्यो जोहवीमि। (वायव्याम्)
7. जातवेदो यशो अस्मासु धेहि। (उदीच्याम्)
8. प्रजाभिरग्ने अमृतत्वमश्याम्। (ऐशान्याम्)
9. यस्मै त्वं सुकृते जातवेद उ लोकमग्ने कृणवस्स्योनम्। अश्विनं स पुत्रिणँ वीरवन्तं गोमन्तं रयिन्नशते स्वस्ति।। (मध्ये)
इति परिस्तरणाद्बहिः पुष्पाक्षतैरलङ्कृत्य, तत आत्मानं चालङ्कृत्य
इध्माधानम्
पाणिनेध्ममादाय, मूलमध्याग्रेष्विध्मं त्रिरभिघार्य, मूलमध्यमयोर्मध्यभागं गृहीत्वा, इध्ममलङ्कृत्य, स्वयमलङ्कृतो ब्रह्माणमलङ्कृत्य
अयन्त इध्म इत्यस्य वामदेवो जातवेदा अग्निस्त्रिष्टुप् - इध्माधाने विनियोगः।
• अयन्त इध्म आत्मा जातवेदस्तेनेध्यस्व वर्धस्व चेद्ध वर्धय चास्मान्। प्रजया पशुभिर्ब्रह्मवर्चसेनान्नाद्येन समेधय स्वाहा।। (अग्नये जातवेदस इदं न मम)।
इध्माधानमुहूर्तस्सुमुहूर्तोस्तु।
आघारौ
• स्रुवेणाज्यं गृहीत्वा, अग्नेर्वायव्यकोणमारभ्य आग्नेयीपर्यन्तं मनसा प्रजापतय इति ध्यात्वा जुहोति।
• पुनराज्यं गृहीत्वा, नैर्ऋतीमारभ्य ऐशानीपर्यन्तं मनसा प्रजापतय इति ध्यात्वा जुहोति। उभयत्र प्रजापतय इदं न मम।
चक्षुषी
• उत्तरपूर्वदेशे - अग्नये स्वाहा। (अग्नय इदं न मम)
• दक्षिणे तत्समप्रदेशे - सोमाय स्वाहा। (सोमायेदं न मम)
प्रधानाहुतयः
• पक्वात्, सावित्र्या सर्वप्रायश्चित्तार्थं जुहुयात्। सावित्र्या विश्वामित्रस्सविता गायत्री।
• यथोपदेशं प्रधानाहुतीः अन्वाधानसङ्कल्पमनतिक्रम्य जुहुयात्।
स्विष्टकृत्
यदस्येत्यस्य हिरण्यगर्भस्स्विष्टकृदतिधृतिः - अग्निस्स्विष्टकृद्धोमे विनियोगः।
• यदस्य कर्मणोत्यरीरिचँ - यद्वा न्यूनमिहाकरम्। अग्निष्टत् स्विष्टकृद्विद्वान्त्सर्वं स्विष्टं सुहुतं करोतु मे। अग्नये स्विष्टकृते सुहुतहुते सर्वप्रायश्चित्ताहुतीनां कामानां समर्धयित्रे सर्वान्नः कामान्त्समर्धय स्वाहा। (अग्नये स्विष्टकृत इदं न मम)
अनन्तरमग्नेरुत्तरतस्स्थिताम् इध्मबन्धररज्जुं विस्रस्य, प्रक्षाल्य, घृतेनाप्लाव्य,
• पशुपतये रुद्राय स्वाहा। (रुद्राय पशुपतय इदं न मम)।
प्रायश्चात्ताहुतयः
अयाश्चाग्न इत्यस्य विमदोयाळग्निः पदपङ्क्तिः - प्रायश्चित्तार्थमाज्यहोमे विनियोगः
• अयाश्चाग्नेस्यनभिशस्तीश्च सत्यमित् त्वमया असि । अयासा वयसा कृतोऽयासन् हव्यमूहिषेया नो धेहि भेषजं स्वाहा। (अयसेग्नय इदन्न मम)
अतो देवा इति द्वयोः मेधातिथिर्विष्णुर्गायत्री - प्रायश्चित्तार्थमाज्यहोमे विनियोगः
• अतो देवा अवन्तु नो यतो विष्णुर्विचक्रमे। पृथिव्यास्सप्त धामभि.स्स्वाहा। (देवेभ्य इदन्न मम)
• इदँ विष्णुर्विचक्रमे त्रेधा निदधे पदम्। समूळ्हमस्य पांसुरे स्वाहा।। (विष्णव इदन्न मम)
• व्याहृतीनां व्यस्तानां विश्वामित्र- जमदग्नि- भरद्वाजाः ऋषयः, गायत्र्युष्णिगनुष्टुभश्छन्दांसि - अग्निवायुसूर्या देवता। समस्तव्याहृतेः प्रजापतिः- प्रजापतिर्-बृहती। प्रायश्चित्तार्थमाज्यहोमे विनियोगः
• भूस्स्वाहा। (अग्नय इदन्न मम)
• भुवस्स्वाहा। (वायव इदन्न मम)
• स्व1(अ)स्स्वाहा।(सूर्यायेदन्न मम)
• भूर्भुवस्स्व1(अ)स्स्वाहा। (प्रजापतय इदन्न मम)
ब्रह्मणा कर्तव्यः प्रायश्चित्तहोमः
ततो ब्रह्मा कर्तारं परीत्य, छन्दर्षिवर्जमयाश्चेति सप्ताज्याहुतीर्जुहोति। सर्वत्रोद्देशत्यागान् यजमान एव कुर्यात्।
• अयाश्चाग्नेस्यनभिशस्तीश्च सत्यमित् त्वमया असि । अयासा वयसा कृतोऽयासन् हव्यमूहिषेया नो धेहि भेषजं स्वाहा। (अयसेग्नय इदन्न मम)
• अतो देवा अवन्तु नो यतो विष्णुर्विचक्रमे। पृथिव्यास्सप्त धामभि.स्स्वाहा। (देवेभ्य इदन्न मम)
• इदँ विष्णुर्विचक्रमे त्रेधा निदधे पदम्। समूळ्हमस्य पांसुरे स्वाहा।। (विष्णव इदन्न मम)
• भूस्स्वाहा। (अग्नय इदन्न मम)
• भुवस्स्वाहा। (वायव इदन्न मम)
• स्व1(अ)स्स्वाहा।(सूर्यायेदन्न मम)
• भूर्भुवस्स्व1(अ)स्स्वाहा। (प्रजापतय इदन्न मम)
अनाज्ञातादि होमाः
अनाज्ञातमिति द्वयोः हिरण्यगर्भोग्निरनुष्टुप् - प्रायश्चित्तार्थमाज्यहोमे विनियोगः।
• ओम् अनाज्ञातँ यदाज्ञातँ यज्ञस्य क्रियते मिथु। अग्ने तदस्य कल्पय त्वं हि वेत्थ यथातथं स्वाहा। अग्नय इद न्न मम।।
• ओम् पुरुषसम्मितो यज्ञो यज्ञ पुरुषसम्मितः। अग्ने तदस्य कल्पय त्वं हि वेत्थ यथातथं स्वाहा। अग्नय इद न्न मम।।
यत्पाकत्रेत्यस्य त्रितोग्नि.स्त्रिष्टुप् - न्यूनातिरिक्तपरिपूर्त्यर्थमाज्यहोमे विनियोगः।
• ओम् यत्पाकत्रा मनसा दीनदक्षा न यज्ञस्य मन्वते मर्तासः। अग्नि ष्टद्धोता क्रतुवि द्विजानन्यजिष्ठो देवा ऋतुशो यजाति स्वाहा। अग्नय इद न्न मम।।
विपर्यासप्रायश्चित्तम्
अस्मिन् प्रकृते कर्मणि मन्त्रविपर्यास - तन्त्रविपर्यास- द्रव्यविपर्यास- कालविपर्यास- स्वराक्षरपदलोपप्रायश्चित्तार्थं एकामाज्याहुतिं होष्यामि।
• यद्वो देवा इत्यस्य अभितपामरुत्स्त्रिष्टुप् - आज्यहोमे विनिमियोगः।
• यद्वो देवा श्चकृम जिह्वया गुरु- मनसो वा प्रयुती देवहेळनम्। अरावा यो नो अभि दुच्छुनायते- तस्मि न्तदेनो वसवो नि धेतन।। (मरुद्भ्यो देवेभ्य इदन्न मम)
• सर्वप्रायश्चित्तार्थं - भूर्भुवस्स्व1(अ)स्स्वाहा। (प्रजापतय इदन्न मम)
पूर्णाहुतिः
ततो यजमानस्सर्वकर्मप्रपूरणीं भद्रद्रव्यदां पूर्णाहुतिं जुहुयात्। स्रुचमादाय, आज्येन समबिलं पूरयित्वा, तदुपरि स्रुवं न्यङ्मुखं कृत्वा, स्रुवाग्रे कुसुमाक्षतान् निधाय, स्रुक्स्रुवौ शङ्कमुद्रया गृहीत्वा, अग्नेर्वायव्यदेशे तिष्ठन्, स्रुवाग्रे न्यस्तलोचनः प्रसन्नात्मा सन्, यवमितपरिमितधारया सन्ततां पूर्णाहुतिं जुहोति।
समुद्रादूर्मिरित्येकादशर्चस्य सूक्तस्य वामदेव आपो जगती, पूर्णाहुतिहोमे विनियोगः।
03.08.10 समुद्रा.दूर्मि. र्मधुमा उ.दार.-दुपांशुना स.ममृतत्व.मानट्। घृतस्य नाम गुह्यँ य.दस्ति- जिह्वा देवाना.ममृतस्य नाभिः।।
वयं नाम प्र ब्रवामा घृतस्या-स्मि.न्यज्ञे धारयामा नमोभिः। उप ब्रह्मा शृणव.च्छस्यमान.-ञ्चतुश्शृङ्गोवमी.द्गौरˆ एतत्।।
चत्वारि शृङ्गा त्रयो अस्य पादा- द्वे~ शीर्षे~ सप्त हस्तासो अस्य। त्रिधा बद्धो वृषभो रोरवीति- महो देवो मर्त्या आ विवेश।।
त्रिधा हितं पणिभि. र्गुह्यमान.-ङ्गवि देवासो घृत.म.न्वविन्दन्न्। इन्द्रˆ एकं सूर्यˆ एक.ञ्जजान- वेना.देकं स्वधया नि ¤ष्टतक्षुः।।
एताˆ अर्षन्ति हृद्या.त्समुद्रा.-च्छतव्रजाˆ रिपुणा नावचक्षे। घृतस्य धाराˆ अभि चाकशीमि- हिरण्ययो वेतसो मध्यˆ आसाम्।।
03.08.11 सम्य.क्स्रवन्ति सरितो न धेनाˆ- अन्त. र्हृदा मनसा पूयमानाः। एते अर्ष.न्त्यूर्मयो घृतस्य- मृगाˆइव क्षिपणो. रीषमाणाः।।
सिन्धोˆरिव प्राध्वने शूघनासो- वातप्रमिय पतयन्ति यह्वाः। घृतस्य धाराˆ अरुषो न वाजी- काष्ठाˆ भिन्द.न्नूर्मिभि पिन्वमानः।।
अभि प्रवन्त समनेव योषा- कल्याण्य1(अ). स्स्मयमानासो अग्निम्। घृतस्य धारा.स्समिधो नसन्त- ता जुषाणो हर्यति जातवेदाः।।
कन्याˆइव वहतु.मेतवा उ- अ.ञ्ज्यञ्जानाˆ अभि चाकशीमि। यत्र सोम.स्सूयते यत्र यज्ञो- घृतस्य धाराˆ अभि त.त्पवन्ते।।
अ.भ्यर्षत सुष्टुति.ङ्गव्य.माजि.-मस्मासु भद्रा द्रविणानि धत्त। इमँ यज्ञ.न्नयत देवता नो- घृतस्य धाराˆ मधुम.त्पवन्ते।।
धाम.न्ते विश्वं भुवन.मधि श्रित.-मन्त.’स्समुद्रे हृ.द्य1(अ)न्त. रायुषि। अपा.मनीके समिथे यˆ आभृत.-स्त.मश्याम मधुमन्त.न्त ऊर्मिम्।। (अद्भ्यो देवीभ्य इदं न मम) पूर्णाहुतिमुहूर्तस्सुमुहूर्तोस्तु।
• विज्योतिषेत्यस्य जानोवृशोग्निस्त्रिष्टुप् - अवशिष्टहोमे विनियोगः।
वि ज्योतिषा बृहता भा.त्यग्नि.-रावि. र्विश्वानि कृणुते महित्वा। प्रादेवी. र्माया.स्सहते दुरेवा.-श्शिशीते शृङ्गे~ रक्षसे विनिक्षे स्वाहा।। बृहता (अग्नय इदन्न मम)
• अच्छा न इत्यस्य भरद्वाजोग्निरतिधृतिः - अवशिष्टहोमे विनियोगः।
अच्छा नो मित्रमहो देव देवा.-नग्ने वोच.स्सुमतिं रोदस्योः। वीहि स्वस्तिं सुक्षिति.न्दिवो नॄ.-न्द्विषो अंहांसि दुरिता तरेम- ता तरेम तवावसा तरेम स्वाहा।। (अग्नय इदन्न मम)
• स्वाहाग्नय इत्यस्य वैश्वामित्रोग्निर्गायत्री - अवशिष्टहोमे विनियोगः।
स्वाहाग्नये वरुणाय स्वाहेन्द्राय मरुद्भ्यः। स्वाहा देवेभ्यो हविस्स्वाहा।। (अग्नय इदन्न मम)
• स्रुक्स्रुवाभ्यां दक्षिणोत्तरगृहीताभ्यां विश्वेभ्यो देवेभ्य संस्रावभागेभ्यस्स्वाहा। (विश्वेभ्यो देवेभ्यस्संस्रावभागेभ्य इदन्न मम)
चर्वाज्यपात्राद्युत्तरतो निधाय, अवभृथरूपं पापक्षयकरं पूर्णपात्रमार्जनं कुर्यात्। पूर्णमसीति मन्त्रेणाभिमन्त्र्य।
पूर्णमसि पूर्णं मे भूयाः। सुपूर्णमसि सुपूर्णं मे भूयाः। सदसि सन्मे भूयाः। सर्वमसि सर्वं मे भूयाः। अक्षितिरसि मा मे क्षेष्ठाः।
• आपो अस्मानिति देवश्रवा आपस्त्रिष्टुप्।इदमाप इत्यस्य सिन्धुद्वीप आपोनुष्टुप्। मार्जने विनियोगः।
• आपो अस्मा न्मातर श्शुन्धयन्तु- घृतेन नो घृतप्व पुनन्तु। विश्वं हि रिप्रं प्रवहन्ति देवी- रुदिदाभ्य श्शुचिरा पूत एमि।।
• इद माप प्र वहत- यत्किञ्च दुरितं मयि। यद्वाह मभिदुद्रोह- यद्वा शेप उतानृतम्।।
• प्राच्यां दिशि देवा ऋत्विजो मार्जयन्ताम्।
• दक्षिणस्यां दिशि मासाः पितरो मार्जयन्ताम्।
• प्रतीच्यां दिशि गृहाः पशवो मार्जयन्ताम्।
• उदीच्यां दिश्याप ओषधयो वनस्पतयो मार्जयन्ताम्।
• ऊर्ध्वायां दिशि यज्ञस्सँवत्सर प्रजापतिर्मार्जयताम्।
• शान्तिरस्तु, तुष्टिरस्तु, पुष्टिरस्तु।
• सुमित्र्या न आप ओषधयस्सन्तु।
(अथ निर्ऋतिदेशे जलेन सिञ्चेत्)।
• दुर्मित्रास्तस्मै भूयासुर्योस्मान्द्वेष्टि तं हन्मि। (अपस्सृष्ट्वा)
• अथास्या उत्तानमञ्जलिमधस्ताद्योक्त्रस्य निधायात्मनश्च सव्यं पूर्णपात्रं निनयन्, वाचयेत्। पत्न्यभावे यजमानस्स्ववामपाणावेवं कुर्यात्।
• माहं प्रजां परासिचँ या नस्सयावरीस्स्थन। समुद्रे वो निनयानि स्वं पाथो अपीथ।
• अग्ने त्वन्न इति चतसृणां बन्धुस्सुबन्धुश्श्रुतबन्धुर्विप्रबन्धुश्च ऋषयः, द्विपदाविरळग्निः। अग्न्युपस्थाने विनियोगः।
• अग्ने त्व.न्नो अन्तमˆ उत त्राता- शिवो भवा वरूथ्यः।।
• वसु. रग्नि. र्वसुश्रवाˆ- अच्छा नक्षि द्युमत्तमं रयि.न्दाः।।
• सˆ नो बोधि श्रुधी हव.-मुरुष्या णो अघायत.स्समस्मात्।।
• त.न्त्वा शोचिष्ठ दीदिव.-स्सुम्नाय नून.मीमहे सखिभ्यः।।
• ओञ्च म इत्यस्य हिरण्यगर्भस्सारस्वतोग्निस्त्रिष्टुप्। अग्निप्रार्थने विनियोगः।
ॐ च मे स्वरश्च मे यज्ञोप च ते नमश्च । यत्ते न्यूनं तस्मै त उप यत्तेऽतिरिक्तं तस्मै ते नमः।
• स्वस्ति श्रद्धां मेधाम्...
ततः कर्ता परिस्तरणानामुत्तरतो विसर्जनं कृत्वा, पर्युक्षणपरिसमूहने कृत्वा, हुतशिष्टमाज्यं निवेद्य, ब्रह्मादिभ्यो यथोक्तदक्षिणा दत्त्वा, दक्षिणाभावे हुतशिष्टमाज्यादिकं दक्षिणात्वेन दत्त्वा,
• अग्ने नयेत्यष्टर्चस्यसूक्तस्य, अगस्त्योग्निस्रिष्टुप् - प्रदक्षिणनमस्कारे विनियोगः।
• अग्ने नय सुपथा राये अस्मा.-न्विश्वानि देव वयुनानि विद्वान्। युयोध्य1(अ)स्म. ज्जुहुराण.मेनो- भूयिष्ठा.न्ते नमˆउक्तिँ विधेम।।
• अग्ने त्वं पारया नव्यो अस्मा.-न्त्स्वस्तिभि.रति दुर्गाणि विश्वा। पू.श्च पृथ्वी बहुला नˆ उर्वी- भवा तोकाय तनयाय शँ योः।।
• अग्ने त्व.मस्म.द्युयो.ध्यमीवाˆ- अनग्नित्राˆ अभ्यमन्त कृष्टीः। पुन. रस्मभ्यं सुविताय देव- क्षाँ विश्वेभि. रमृतेभि. र्यजत्र।।
• पाहि नो अग्ने पायुभि. रजस्रै.-रुत प्रिये सदन आ शुशुक्वान्। मा ते भय.ञ्जरितारँ यविष्ठ- नूनँ विद.न्मापरं सहस्वः।।
• मा नो अग्नेव सृजो अघाया-विष्यवे रिपवे दुच्छुनायै। मा दत्वते दशते मादते नो- मा रीषते सहसाव.न्परा दाः।।
• 02.05.11 वि घ त्वावा ऋतजात यंस.-द्गृणानो अग्ने तन्वे3(ए) वरूथम्। विश्वा.द्रिरिक्षो. रुत वा निनित्सो.-रभिह्रुता.मसि हि देव विष्पट्।।
• त्व.न्ता अग्न उभया. न्वि विद्वा.-न्वेषि प्रपित्वे मनुषो यजत्र। अभिपित्वे मनवे शास्यो भू.-र्मर्मृजेन्यˆ उशिग्भि. र्नाक्रः।।
• अवोचाम निवचना.न्यस्मि-न्मानस्य सूनु. स्सहसाने अग्नौ। वयं सहस्र.मृषिभि.स्सनेम- विद्या.मेषँ वृजन.ञ्जीरदानुम्।।
• बोधा मे अस्य वचसो यविष्ठ- मंहिष्ठस्य प्रभृतस्य स्वधावः। पीयति त्वो अनु त्वो गृणाति- वन्दारु.स्ते तन्वँ वन्दे अग्ने।।
• ॐ नमस्ते गार्हपत्याय नमस्ते दक्षिणाग्नये। नम आहवनीयाय महावेद्यै नमो नमः।।
• ॐ काण्डद्वयोपपाद्याय कर्म ब्रह्म स्वरूपिणे। स्वर्गापवर्ग रूपाय यज्ञेशाय नमो नमः।।
• ॐ यज्ञेशाच्युत गोविन्द माधवानन्त केशव। कृष्ण विष्णो हृषीकेश वासुदेव नमोस्तुते।।
• अनेन मया कृतेन होमेन भगवान् सर्वात्मकः यज्ञेश्वरस्सुप्रीणातु। एतत् फलं श्रीपरमेश्वरार्पणमस्तु।
• तद्विष्णोरिति मन्त्रद्वयस्य मेधातिथिर्विष्णुर्गायत्री। यज्ञपरिपूर्त्यर्थं विष्णुस्मरणे विनियोगः।
• त.द्विष्णो परमं पदं- सदा पश्यन्ति सूरयः। दिवीव चक्षु. राततम्।।
• त.द्विप्रासो विपन्यवो- जागृवांस. स्समिन्धते। विष्णो. र्यत्परमं पदम्।।
• मानस्तोक इति कुत्सो रुद्रो जगती - भस्मादाने विनियोगः।
• मा न.स्तोके तनये मा नˆ आयौ- मा नो गोषु मा नो अश्वेषु रीरिषः। वीरा.न्मा नो रुद्र भामितो वधी.-र्हविष्मन्त.स्सद.मि. त्त्वा हवामहे।।
• बृहत्सामेत्यस्य नकुलइन्द्रस्त्रिष्टुप् - भस्मधारणे विनियोगः।
• बृहत्साम क्षत्रभृद्वृद्धवृष्णियं त्रिष्टुभौजश्शुभितमुग्रवीरम्। इन्द्र स्तोमेन पञ्चदशेन मध्यमिदँ वातेन सगरेण रक्ष।। ...
समाप्तः अग्निमुख प्रयोगः
==00==
|