ऋग्वेद सन्ध्या वन्दनम्
अपवित्र पवित्रो वा सर्वावस्थां गतोपि वा।
य स्स्मरेत् पुण्डरीकाक्षं स बाह्याभ्यन्तर श्शुचिः।।
(शुचौ देशे भूमिष्ठ पादोन्तर्जानु हस्तः, प्राङ्मुख उदङ्मुखो वोपविश्य, संहताङ्गुलिना शुद्धजलं गृहीत्वा मुक्ताङ्गुष्ठ कनिष्ठेन वामेनान्वारब्धेन पाणिना ब्रह्मतीर्थेन केशव नारायण माधवेति संबुद्ध्यन्तै स्त्रिभि र्नामभि स्त्रिरपःपिबेत्। ब्रह्मतीर्थ मंगुष्ठ मूलम्।)
आचम्य।।
ओं केशवाय स्वाहा।
ओं नारायणाय स्वाहा।
ओं माधवाय स्वाहा।
ओं गोविन्दाय नमः।
ओं विष्णवे नमः।
ओं मधुसूदनाय नमः।
ओं त्रिविक्रमाय नमः
ओं वामनाय नमः।
ओं श्रीधराय नमः
ओं हृषीकेशाय नमः।
ओं पद्मनाभाय नमः।
ओं दामोदराय नमः।
ओं सङ्कर्षणाय नमः ।
ओं वासुदेवाय नमः।
ओं प्रद्युम्नाय नमः।
ओं अनिरुद्धाय नमः।
ओं पुरुषोत्तमाय नमः।
ओं अधोक्षजाय नमः ।
ओं नारसिंहाय नमः ।
ओं अच्युताय नमः ।
ओं जनार्दनाय नमः ।
ओं उपेन्द्राय नमः ।
ओं हरये नमः ।
श्री कृष्णाय नमः।
श्रीकृष्ण परब्रह्मणे नमः।
उत्तिष्ठन्तु भूत पिशाचाः एते भूमि भारकाः।
एतेषा मविरोधेन ब्रह्मकर्म समारभे।।
अपसर्पन्तु ये भूता ये भूता भूमि संस्थिताः।
ये भूता विघ्नकर्तार स्ते गच्छन्तु शिवाज्ञया।।
अपक्रामन्तु भूतानि पिशाचा स्सर्वतो दिशम्।
सर्वोषा मविरोधेन ब्रह्मकर्म समारभे।।)
(प्रणवस्य परब्रह्म ऋषिः। परमात्मा देवता। दैवी गायत्रीच्छन्दः।। सप्तानां व्याहृतीनां विश्वामित्र जमदग्नि भरद्वाज गौतमात्रि वसिष्ठ कश्यपा ऋषयः। अग्नि वाय्वादित्य बृहस्पति वरुणेन्द्र विश्वे देवा देवताः। गायत्र्युष्णि गनुष्टुप् जगत्य श्छन्दांसि। गायत्र्या विश्वामित्र ऋषिः। सविता देवता। गायत्री च्छन्दः।)
प्रणायामे विनियोगः।
ओं भूः। ओं भुवः। ओं स्वः। ओं महः। ओं जनः। ओं तपः। ओं सत्यम्।
ओं तत्सवितु र्वरेण्यं भर्गो देवस्य धीमहि। धियो योन प्रचोदयात्।
ओं आपो ज्योती रसोमृतं ब्रह्म भूर्भुवस्स्वरोम्।
सङ्कल्पः
मम उपात्त समस्त दुरितक्षय द्वारा श्री परमेश्वरमुद्दिश्य श्री परमेश्वर प्रीत्यर्थं शुभे शोभने मुहूर्ते, श्री महा विष्णोराज्ञया प्रवर्तमानस्य, अद्य
ब्रह्मणः द्वितीय परार्धे, श्वेतवराहकल्पे, वैवस्वत मन्वंतरे, कलियुगे प्रथम पादे, जंबूद्वीपे, भरतवर्षे, भरतखण्डे मेरोर्दक्षिण दिग्भागे, श्री शैलस्य ------- प्रदेशे, --- - --- नद्यो र्मध्यदेशे ------ समस्त देवता गोब्राह्मण हरिहर चरण सन्निधौ, अस्मिन् वर्तमान व्यावहारिक चांद्रमानेन प्रभवादि षष्टि संवथ्सराणां मध्ये, श्रीमत् ----- संवथ्सरे, ------- अयने, ------ ऋतौ,----- मासे, ------- पक्षे, ------ तिथौ, ------ वासरे, ------ नक्षत्रे,-------योगे,-------करणे, एवंगुण विशेषण विशिष्टायां अस्यां शुभतिथौ श्री परमेश्वरमुद्दिश्य श्री परमेश्वर प्रीत्यर्थं प्रातस्संध्या (माध्याह्निक स्संध्या, सायं संध्या) मुपासिष्ये।।
मार्जनम्।
आपो हिष्ठेति तृचस्याम्बरीषः, सिन्धुद्वीप ऋषिः, आपोदेवता, गायत्री च्छन्दः, मार्जने विनियोगः।
ओम् आपोहिष्ठा मयोभुव स्तान ऊर्जे दधातन। महे रणाय चक्षसे।।
ओम् यो व श्शिवतमो रस स्तस्य भाजयतेह नः। उशतीरिव मातरः।
ओम् तस्मा अरङ्गमाम वो यस्य क्षयाय जिन्वथ। आपो जनयथा चनः।
मन्त्राचमनम्
(सूर्यश्चेति मन्त्रस्य, याज्ञवल्क्य उपनिषद ऋषिः, सूर्य मन्यु मन्युपति रात्रयो देवताः, प्रकृति श्छन्दः, मन्त्राचमने विनियोगः।)
ओम् सूर्यश्च मा मन्युश्च मन्युपतयश्च मन्युकृतेभ्यः। पापेभ्यो रक्षन्तां। यद्रात्रिया पाप मकार्षम्।
मनसा वाचा हस्ताभ्याम्। पद्भ्यामुदरेण शिश्च्ञा। रात्रि स्तदव लुंपतु। यत्किंच दुरितं मयि। इद महं मा ममृतयोनौ। सूर्ये ज्योतिषि जुहोमि स्वाहा।। (इति जलं पीत्वाचम्य)
(प्रणवस्य परब्रह्म ऋषिः। परमात्मा देवता। दैवी गायत्री च्छन्दः। व्याहृतीनां परमेष्ठी प्रजापतिः प्रजापतिर्बृहती गायत्र्या विश्वामित्रः सविता गायत्री।।)
द्वितीय मार्जनम्।।
आपो हिष्ठेति नवर्चस्याम्बरीषः, सिन्धुद्वीप ऋषिः, आपोदेवता, गायत्री च्छन्दः, पञ्चमी वर्धमाना, सप्तमी प्रतिष्ठा, अन्त्ये द्वे अनुष्टुभौ, एतेषां मार्जने विनियोगः।
ओम् आपोहिष्ठा मयोभुव स्तान ऊर्जे दधातन। महे रणाय चक्षसे।।
ओम् यो व श्शिवतमो रस स्तस्य भाजयतेह नः। उशतीरिव मातरः।
ओम् तस्मा अरङ्गमाम वो यस्य क्षयाय जिन्वथ। आपो जनयथा चनः।
शन्नो देवी रभिष्टय आपो भवन्तु पीतये। शँयो रभि स्रवन्तु नः।
ईशाना वार्याणां क्षयन्ती श्चर्षणीनाम्। अपो याचामि भेषजम्।
अप्सुमे सोमो अब्रवीदन्त र्विश्वानि भेषजा। अग्निञ्च विश्वशम्भुवम्।
आपः पृणीत भेषजं वरूथं तन्वे३(ए) मम। ज्योक्च सूर्य न्दृशे।
इद मापःप्रवहत यत्किञ्च दुरितं मयि। यद्वाहमभि दुद्रोह यद्वा शेप उतानृतम्।
आपो अद्यान्वचारिषं रसेन समगस्महि। पयस्वानग्न आगहि तं मा संसृज वर्चसा।।(इति अघमर्षणम्।।)
(ऋतञ्चेति तृचस्य माधुच्छन्दसोऽघमर्षण ऋषिः। भाववृत्तं देवता। अनुष्टुप् च्छन्दः। अघमर्षणे विनियोगः।)
ओम् ऋतञ्च सत्यञ्चाभीद्धा त्तपसोध्याजायत। ततो रात्र्यजायत तत स्समुद्रो अर्णवः।
समुद्रा दर्णवा दधि संवत्सरो अजायत। अहोरात्राणि विदध द्विश्वस्य मिषतो वशी।
सूर्याचन्द्रमसौ धाता यथा पूर्व मकल्पयत्। दिवञ्च पृथिवी ञ्चान्तरिक्ष मथो स्वः।।
(इति वामनासापुटेन वायुं निरुध्य, दक्षिण नासया पापपुरुषं निरस्य। तज्जल मनवलोकयन् वामभागे क्षितौ क्षिपेत्) आचम्य।।
अर्घ्यप्रदानम्
(प्रणवस्य परब्रह्म ऋषिः। परमात्मा देवता। दैवी गायत्रीच्छन्दः।। सप्तानां व्याहृतीनां विश्वामित्र जमदग्नि भरद्वाज गौतमात्रि वसिष्ठ कश्यपा ऋषयः। अग्नि वाय्वादित्य बृहस्पति वरुणेन्द्र विश्वे देवा देवताः। गायत्र्युष्णि गनुष्टुप् जगत्य श्छन्दांसि। गायत्र्या विश्वामित्र ऋषिः। सविता देवता। गायत्री च्छन्दः।अर्घ्यप्रदाने विनियोगः)
ओं तत्सवितु र्वरेण्यं भर्गो देवस्य धीमहि। धियो योन प्रचोदयात्।
श्री सूर्यनारायणाय इदमर्घ्यं समर्पयामि। (इति त्रिः)
असावादित्यो ब्रह्मा।। इत्यात्मानं प्रदक्षिणं परिषिच्याप उपस्पृशेत्।।
(आचम्य, प्राणायामं कृत्वा)
गायत्रीजपः
ओम् भूर्भुवस्स्वरोम् (इति जपित्वा, आसने पद्मासनेनोपविश्य)
(पृथ्वीति मन्त्रस्य। मेरुपृष्ठ ऋषिः। सुतलं च्छन्दः। कूर्मोदेवता। आसने विनियोगः)
ओं पृथ्वि त्वया धृता लोका देवि त्वं विष्णुना धृता।
त्वञ्च धारय मा न्देवि पवित्रं कुरु चासनम्।।
ऊर्ध्ववकेशि विरूपाक्षि मांसशोणित भक्षणे।
तिष्ठदेवि शिखाबन्धे चामुण्डेह्यपराजिते।।
अपसर्पन्तु ते भूता ये भूता भूमि संस्थिताः।
ये भूता विघ्नकर्तार स्ते गच्छन्तु शिवाज्ञया।।
अपक्रामन्तु भूतानि पिशाचा स्सर्वतो दिशम्।
सर्वोषा मविरोधेन ब्रह्मकर्म समारभे।।
(गायत्र्या विश्वामित्र ऋषिः। सविता देवता। गायत्री च्छन्दः। न्यासे विनियोगः।)
1. ओं तथ्सवितुः - ब्रह्मात्मने अंगुष्ठाभ्यां नमः
2. ओं वरेण्यं - विष्ण्वात्मने तर्जनीभ्यां नमः
3. ओं भर्गो देवस्य - रुद्रात्मने मध्यमाभ्यां नमः
4. ओं धीमहि - सत्यात्मने अनामिकाभ्यां नमः
5. ओं धियोयोनः - ज्ञानात्मने कनिष्ठिकाभ्यां नमः
6. ओं प्रचोदयात् - सर्वात्मने करतल करपृष्ठाभ्यां नमः
1. ओं तथ्सवितुर् - ब्रह्मात्मने हृदयाय नमः
2. ओं वरेण्यं - विष्ण्वात्मने शिरसे स्वाहा
3. ओं भर्गो देवस्य - रुद्रात्मने शिखायै वषट्
4. ओं धीमहि - सत्यात्मने कवचाय हुं
5. ओं धियोयोनः - ज्ञानात्मने नेत्रतेरयाय वौषट्
6. ओं प्रचोदयात् - सर्वात्मने अस्त्रायफट्
भूर्भुवस्सुवरोमिति दिग्बन्धः
बालां बालादित्य मण्डल मध्यस्थां, रक्तवर्णां रक्ताम्बरानुलेपन स्रगम्बराम्, चतुर्वक्त्रां, दण्ड कमण्डल्वक्ष सूत्राभयाङ्क चतुर्भुजां, हंसासनारूढां ब्रह्म दैवत्यामृग्वेदमुदाहरन्तीं भुवर्लोकाधिष्ठात्रीं गायत्रीं नाम देवतां ध्यायामि।
आगच्छ वरदे देवि जपे मे सन्निधौ भव। गायन्तं त्रायसे यस्माद्गायत्री त्वं ततस्स्मृता।।
ओम् भूर्भुवस्स्वः।
ओम् तथ्सवितु र्वरेणियं, भर्गो देवस्य धीमहि। धियो योनप्रचोदयात्।।
(इति अष्टोत्तर शतं जप्त्वा उपस्थानं कुर्यात्)
उपस्थानम्
(जातवेदसे मारीचकश्यपो जातवेदा अग्निस्त्रुष्टुप्, उपस्थाने विनियोगः)
जातवेदसे सुनवाम सोम मरातीयतो निदहाति वेदः। स नपर्षदति दुर्गाणि विश्वा नावेव सिन्धु न्दुरितात्यग्निः।।
(मित्रो जनानिति नवर्चस्य सूक्तस्य गाथिनो विश्वामित्र ऋषिः, मित्रो देवता, त्रिष्टुप् छन्दः, अन्त्याश्चतस्रो गायत्र्यः, सूर्योपस्थाने विनियोगः)
मित्रो जनान्यातयति ब्रुवाणो मित्रो दाधार पृथिवी मुत द्याम्। मित्रकृष्टी रनिमिषाभिचष्टे मित्राय हव्यं घृतवज्जुहोत।।
प्रसमित्र मर्तो अस्तु प्रयस्वान् यस्त आदित्य शिक्षति व्रतेन। न हन्यते न जीयते त्वोतो नैन मँहो अश्नोत्यन्तितो न दूरात्।।
अनमीवास इळया मदन्तो मितज्ञवो वरिमन्ना पृथिव्याः। आदित्यस्य व्रतमुपक्षियन्तो वयं मित्रस्य सुमतौ स्याम।।
अयं मित्रो नमस्य स्सुशेवो राजा सुक्षत्रो अजनिष्ट वेधाः। तस्य वयं सुमतौ यज्ञियस्यापि भद्रे सौमनसे स्याम।।
महाँ आदित्यो नमसोपसद्यो यातयज्जनो गृणते सुशेवः। तस्मा एतत् पन्यतमाय जुष्ट मग्नौ मित्राय हवि राजुहोत।।
मित्रस्य चर्षणीधृतो वो देवस्य सानसिम्। द्युम्न ञ्चित्रश्रवस्तमम्।।
अभि यो महिना दिवं मित्रो बभूव सप्रथाः। अभि श्रवोभिपृथिवीम्।।
मित्राय पञ्च येमिरे जना अभिष्टिशवसे। स देवान् विश्वान् बिभर्ति।।
मित्रो देवेष्वायुषु जनाय वृक्तबर्हिषे। इष इष्टव्रता अकः।
(त्र्यम्बकं मैत्रावरुणि र्वसिष्ठो रुद्रोनुष्टुप्। उपस्थाने विनियोगः)
त्र्यम्बकँ यजामहे सुगन्धिं पुष्टिवर्धनम्। उर्वारुक मिव बन्धना न्मृत्यो र्मुक्षीय मामृतात्।।
(तच्छँयो श्शँयु र्विश्वे देवा श्शक्वरी, उपस्थाने विनियोगः)
तच्छँयो रावृणीमहे गातुँ यज्ञाय गातुँ यज्ञपतये दैवी स्वस्ति रस्तु न स्स्वस्ति र्मानुषेभ्यः। ऊर्ध्व ञ्जिगातु भेषजं शन्नो अस्तु द्विपदे शञ्चतुष्पदे।।
(नमो ब्रह्मणे प्रजापति र्विश्वे देवा जगती, उपस्थाने विनियोगः)
नमो ब्रह्मणे नमो अस्त्वग्नये नमपृथिव्यै नम ओषधीभ्यः। नमो वाचे नमो वाचस्पतये नमो विष्णवे महते करोमि।।
दिङ्नमस्कारः
प्राच्यै दिशे, इन्द्राय च नमः।
आग्नेय्यै दिशे, अग्नये च नमः।
दक्षिणायै दिशे, यमाय च नमः।
नैर्ऋत्यै दिशे, निर्ऋतये च नमः।
प्रतीच्यै दिशे, वरुणाय च नमः।
वायव्यै दिशे, वायवे च नमः।
उदीच्यै दिशे, सोमाय च नमः।
ईशान्यै दिशे, ईश्वराय च नमः।
ऊर्ध्वायै दिशे, ब्रह्मणे च नमः।
अधरायै दिशे, अनन्ताय च नमः।
---------
सन्ध्या देवता नमस्कारः
सन्ध्यायै नमः, सावित्र्यै नमः, गायत्र्यै नमः, सरस्वत्यै नमः, सर्वाभ्यो देवताभ्यो नमः।
यां सदा सर्वभूतानि स्थावराणि चराणि च। सायं प्रातर्नमस्यन्ति सा मा सन्ध्याभिरक्षतु।।
उद्वासनम्
उत्तमे शिखरे जाते भूम्यां पर्वत मूर्धनि। ब्राह्मणेभ्यो भ्यनुज्ञाता गच्छ देवि यथासुखम्।
भद्रन्नो अपि वातय मनः। ओं शान्ति शान्ति श्शान्तिः (इति त्रिः)
ब्राह्मण नमस्कारः
आसत्यलोकात् पाताला दालोकालोक पर्वतात्।
ये सन्ति ब्राह्मणा देवा स्तेभ्यो नित्यं नमो नमः।।
गुरूनभिवादयेत्।
अनेन प्रातस्सन्ध्यावन्दनेन कर्मणा श्री परमेश्वरप्रीयताम्। (द्विराचम्य)
समाप्त प्रातस्सन्ध्यावन्दन प्रयोगः।
==00==
|